Η απόπειρα συγγραφής ενός άρθρου με τον παραπάνω τίτλο είναι αντικειμενικά μια δύσκολη υπόθεση, εφ' όσον πρόκειται για ένα θέμα που ελάχιστα έχει θιχτεί από τη μαρξιστική ανάλυση. Πιο συγκεκριμένα στο έργο των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν υπάρχουν ελάχιστες, μετρημένες στα δάχτυλα, αναφορές για την ανάλυση αυτού του κοινωνικού στρώματος, ενώ νεώτεροι μαρξιστές διανοούμενοι δεν αναφέρονται καθόλου στο συγκεκριμένο θέμα, μιας κι εστιάζουν αποκλειστικά σχεδόν την προσοχή τους είτε στη μελέτη του προλεταριάτου είτε σε άλλες κοινωνικές τάξεις και στρώματα.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η λέξη «λούμπεν προλεταριάτο» (γνωστό και ως υποπρολεταριάτο ή κουρελοπρολεταριάτο) προέρχεται ετυμολογικά από τη γερμανική λέξη Lumpen (κουρέλια) και δηλώνει τα άτομα που βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτης ένδειας ή έσχατης κοινωνικής εξαθλίωσης1. Το λούμπεν προλεταριάτο αντιστοιχεί προς την κατώτερη κάτω τάξη του εξαμερούς ταξινομικού σχήματος του αμερικανού κοινωνιολόγου Λ. Ουώρνερ2.
Ο όρος χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Μαρξ στο βιβλίο του «Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία» (1848), όπου διακρίνει εφτά κοινωνικές τάξεις και στρώματα3: την αστική τάξη, τη βιομηχανική αστική τάξη, την εμπορική αστική τάξη, τους μικροαστούς, τους αγρότες, το προλεταριάτο και τέλος το λούμπευπρολεταριάτο4.
Επίσης στο βιβλίο του «Η 18 Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» περιγράφει αναλυτικά τα στοιχεία που συναποτελούν το λούμπεν προλεταριάτο. Τονίζει χαρακτηριστικά: «Πλάι στα διεφθαρμένα και τυχοδιωχτικά αποβράσματα της αστικής τάξης, βρίσκονταν αλήτες, απολυμένοι φαντάροι, πρώην κατάδικοι, δραπέτες των κάτεργων, απατεώνες, τσαρλατάνοι, λατζαρόνι, κλεφτοπορτοφολάδες, ταχυδαχτυλουργοί, χαρτοπαίκτες, προαγωγοί, μπορδελιάρηδες, χαμάληδες, γραφιάδες, λατερνατζήδες, ρακοσυλλέκτες, πλανόδιοι τροχιστές, γανωτζήδες και ζητιάνοι»5.
Παρακάτω χαρακτηρίζεται το λούμπεν προλεταριάτο ως «το απόβρασμα, το κατακάθι, το ξάφρισμα απ' όλες τις τάξεις, εκείνη η ακαθόριστη ή ξεχαρβαλωμένη μάζα που οι Γάλλοι ονομάζουν La Boheme (μποέμ)». Όμως ο Μαρξ δεν αρκείται στην εκτενή και διεισδυτική κριτική του γαλλικού λούμπεν προλεταριάτου, το οποίο στρατολογούσε τότε ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης. Αργότερα στο έργο του «Το Κεφάλαιο» θα προσπαθήσει να δώσει μια εξήγηση για τον ξεπεσμό των εργατών και την ένταξη τους στις τάξεις του λούμπεν προλεταριάτου.
Στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»6 αναλύει διεξοδικά την ιστορική διαδικασία του χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, του χωρισμού της εργασίας από τις εξωτερικές συνθήκες εργασίας και τέλος τη μεταμόρφωση του παραγωγού σε μισθωτό εργάτη. Το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον πρώιμο καπιταλισμό συνοδεύτηκε από το ξερίζωμα των φτωχών αγροτών από τα χωριά τους και τη βίαιη μετακίνηση τους στα αστικά κέντρα, όπου θα επάνδρωναν τις μανιφακτούρες και κύρια τις βιομηχανίες υφαντουργίας. Παρατηρείται κοντολογίς μια απότομη μετάβαση από την κατάσταση του μικροϊδιοκτήτη φτωχού καλλιεργητή στην κατάσταση του ανειδίκευτου μισθωτού προλετάριου, που αναζητούσε εναγωνίως εργασία. Όπως ήταν φυσικό τα περιπλανώμενα αυτά πλήθη των προλετάριων δεν ήταν μπορετό να απορροφηθούν άμεσα στη νεοσχηματιζόμενη βιομηχανία. Ένα μεγάλο ποσοστό αποτελούσε τον εφεδρικό στρατό εργασίας, ενώ άλλοι - κάτω από την πίεση της ανεργίας και της πείνας - κατάντησαν κλέφτες, ληστές, απατεώνες και ζητιάνοι. Όμως αυτή τους η επιλογή δεν έγινε «με τη θέληση τους», αλλά κάτω από τις πιέσεις μιας σκληρής πραγματικότητας, δηλαδή των εκμεταλλευτικών παραγωγικών σχέσεων της μισθωτής δουλείας. Κοντολογίς η ένταξη μεγάλου μέρους του προλεταριάτου σ' αυτό που ονομάζεται «λούμπεν προλεταριάτο» δεν επήλθε ως «υποκειμενική» ενσυνείδητη επιλογή (όπως π.χ. η ελληνική περίπτωση των ρεμπετών), αλλά ήρθε ως αποτέλεσμα ενός αντικειμενικού προτσές βίαιης προλεταριοποίησης της αγροτιάς στη διαδικασία μορφοποίησης του πρώιμου καπιταλισμού, που ήρθε ν' αντικαταστήσει τον φεουδαρχικό δεσποτισμό.
Ενδιαφέρον είναι επίσης το παράδειγμα που προσφέρει η ιστορία της καταστολής της αλητείας7. Ενώ στο Μεσαίωνα η αλητεία ήταν συνυφασμένη με τον ημινομαδικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής κοινωνίας, στιγματίζεται και καταστέλλεται βίαια από το 14ο αιώνα κι έπειτα. Αυτή ακριβώς η καταστολή συνδέεται με την εμφάνιση των προκαπιταλιστικών δομών και της μισθωτής δουλειάς, που απαιτούσαν την ακινητοποίηση του περιπλανώμενου και γι’ αυτό ανεξέλεγκτου τμήματος του πληθυσμού, καθώς και την υποταγή του στην υποχρέωση μιας σταθερής - έστω και κακοπληρωμένης - εργασίας. Όπως παρατηρεί ο Μαρξ: «οι πρόγονοι των σημερινών εργατών τιμωρήθηκαν από μόνοι τους πρώτοι, γιατί άφησαν τους εαυτούς τους να μεταβληθούν σε αλήτες και πένητες». Ο Φ. Ένγκελς στο βιβλίο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» (1845) περιγράφει εκτενώς τις άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης του προλεταριάτου8. Η εργατική τάξη των πόλεων χαρακτηρίζεται από αστάθεια και γενικευμένη αβεβαιότητα. Ο καπιταλισμός νομοτελειακά έχει ανάγκη από ένα απόθεμα εργαζομένων δίχως απασχόληση. Αυτή ακριβώς η περιοδική απασχόληση δημιουργεί τον εφεδρικό στρατό εργασίας και αναπόφευκτα μια εξαθλίωση περιστασιακή (για τα μεμονωμένα άτομα) και διαρκή (για την εργατική τάξη). Πρόκειται για μια εξαθλίωση δίχως όρια, που μπορεί να φτάσει μέχρι το θάνατο από πείνα. Άλλωστε «η αστυνομία θα αγρυπνά, ώστε (ο εργάτης) να πεθάνει της πείνας μ' ένα τρόπο ήσυχο, καθόλου προσβλητικό για την αστική τάξη».
Οι άνεργες προλεταριακές μάζες επιδίδονται σε κάθε είδους δραστηριότητες (ακόμα και στη ζητιανιά ή τις κλοπές) προκειμένου να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Η ζητιανιά παίρνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Οι άνθρωποι περιφέρονται στους δρόμους μεμψιμοιρώντας ή ζητούν ελεημοσύνη βγάζοντας ένα μικρό λόγο. Οι ζητιάνοι των εργατικών συνοικιών ζουν με ό,τι τους προσφέρουν οι άλλοι εργάτες. Σε ορισμένες περιπτώσεις μια ολόκληρη οικογένεια «εγκαθίσταται σιωπηλά στην άκρη ενός πολυσύχναστου δρόμου», προκειμένου να συγκινήσουν τους περαστικούς9.
Κι όλα αυτά στα πλαίσια μιας κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον κοινωνικό πόλεμο, τον πόλεμο όλων εναντίον όλων. Οι «οχληροί αυτοί άνθρωποι» στον αγώνα που κάνουν για την επιβίωση βρίσκουν αναπόδραστα διέξοδο στην κλεψιά, τη λεηλασία, το έγκλημα. Η περιφρόνηση προς την κοινωνική τάξη και τους αστικούς θεσμούς, που εγκαθίδρυσαν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, γεννά με τη σειρά της τον αλκοολισμό, την πορνεία και τελικά την περιθωριοποίηση. Μ' αυτό τον τρόπο ένα σημαντικό μέρος του βιομηχανικού προλεταριάτου εγγίζει τις παρυφές του λούμπεν προλεταριάτου, του κοινωνικού περιθωρίου.
Στο έργο του Β.Ι. Λένιν η αναφορά στο λούμπεν προλεταριάτο, είναι συστηματικότερη και εκτενέστερη. Η πρώτη αναφορά γίνεται στο έργο του «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», όπου υπολογίζει πρόχειρα σε μισό εκατομμύριο τα λούμπεν στοιχεία της πατρίδας του10. Σε άλλο σημείο περιγράφει αναλυτικά τις συνθήκες διαβίωσης του πιο κακοπληρωμένου τμήματος της εργατικής τάξης καθώς και των λούμπεν ως εξής: «Στις πόλεις πυκνώνουν τα τάγματα των ξυπόλητων και των αλητών, που κατοικούν σε σπηλιές σαν τα άγρια θηρία, στα προάστια των πόλεων ή σε τέτοιες φριχτές τρώγλες και υπόγεια όπως είναι η αγορά του Χίπροβο της Μόσχας. Υποσιτίζονται πιο πολύ απ' ότι συνήθως, πουλώντας στους τοκογλύφους τα τελευταία υπολείμματα από τα κουρέλια του σπιτιού τους»11.
Αλλού κριτικάρει την ανοχή της κοινωνίας στη διαιώνιση αυτής της εξαθλίωσης: «Είναι αλήθεια ότι η αύξηση του αριθμού του κουρελιάρηδων, των ζητιάνων, των πελατών των νυχτερινών ασύλων, των τροφίμων των φυλακών και των νοσοκομείου δεν τραβάνε και τόσο την προσοχή γιατί "όλος ο κόσμος" έχει συνηθίσει στο γεγονός ότι οι μεγάλες πόλεις πρέπει να είναι παραγεμισμένες με την πιο μαύρη εξαθλίωση, τα νυχτερινά άσυλα και τα κάθε λογής καταγώγια»12. Σε μεταγενέστερα έργα του ο Λένιν δε διστάζει να χρησιμοποιήσει σκληρή γλώσσα εναντίον του λούμπεν προλεταριάτου, φέρνοντας το σε αντιπαράθεση με τη στρατηγική της εργατικής τάξης. Τονίζει συγκεκριμένα13: «τα αλήτικα στοιχεία, που τους σύντριψε ολότελα ο καπιταλισμός, δεν μπορούν να εξυψωθούν ως την ιδέα της προλεταριακής πάλης», μιας και δεν έχουν ταξική συνείδηση. Εξάλλου «διακρίνονται πότε για οξείες συγκρούσεις και πότε για καταπληκτική αστάθεια και ανικανότητα για πάλη»14.
Σ' αυτό το σημείο Λένιν φαίνεται να υιοθετεί τη μαρξική αντίληψη ότι, περιθωριοποιημένο από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, το λούμπεν προλεταριάτο δεν είναι δυνατό να οργανωθεί μαζί με το καθαυτό προλεταριάτο, επειδή οι συνθήκες εργασίας του και διαμονής του είναι εντελώς απροσδιόριστες, εξαρτώμενες αποκλειστικά από την τύχη15. Σε άλλο σημείο ασκεί δριμεία κριτική στον εξτρεμισμό του λούμπεν προλεταριάτου, εφόσον μαζί με τα μικροαστικά στρώματα συναποτελούν την κοινωνική βάση του αναρχισμού16, ενώ παράλληλα ο Λένιν καυτηριάζει τη συνήθη πρακτική ορισμένων καπιταλιστών να χρησιμοποιούν μόνιμα ως απεργοσπαστικό μηχανισμό εγκληματικά στοιχεία στρατολογημένα από το λούμπεν προλεταριάτο17. Παρόμοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί και στη χώρα μας, όταν η Δεξιά, προκειμένου να καταστείλει άγριους απεργιακούς αγώνες, δε δίσταζε να στρατολογήσει απεργοσπάστες από το χώρο των «κουτσαβάκηδων» καθώς και από τις ποικιλώνυμες φασιστικές παρακρατικές συμμορίες.
Σε άλλο σημείο του έργου του ο Λένιν προτείνει συγκεκριμένα πρακτικά μέτρα προκειμένου να προστατευθεί η εργατική τάξη: «Τα αλήτικα και μισοαλήτικα στοιχεία είναι ό,τι χειρότερο έχει απομείνει από το παλιό καπιταλιστικό καθεστώς, γι’ αυτό πρέπει να τα βγάλουμε από τη μέση, να τα διώξουμε και στις εργοστασιακές επιχειρήσεις να εντάξουμε τα καλύτερα προλεταριακά στοιχεία»18.
Τέλος, από τα γραφόμενά του προκύπτει ότι η τελική εξαφάνιση του λούμπεν προλεταριάτου είναι συνυφασμένη με την υπέρβαση του καπιταλισμού σε μια διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό.
Η παραπάνω - σύντομη αναγκαστικά και αποσπασματική - προσέγγιση της σκέψης των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν αναφορικά με το λούμπεν προλεταριάτο, σίγουρα δεν εξαντλεί το θέμα. Πιστεύουμε όμως ότι βοηθά σε τελική ανάλυση στο ξεκαθάρισμα ορισμένων βασικών πολιτικοϊδεολογικών ζητημάτων αναφορικά με την ταξική προσέγγιση του κοινωνικού αυτού στρώματος.
Οφείλουμε συνάμα να ομολογήσουμε ότι η ανάλυση των κλασικών του μαρξισμού καθώς και των μετέπειτα μαρξιστών διανοητών δεν είναι μπορετό να δώσει απαντήσεις σε αρκετά διαμφισβητούμενα σημεία του προβλήματος. Κι αυτό γιατί οι μαρξιστές θεωρητικοί είχαν εστιάσει σχεδόν αποκλειστικά την προσοχή τους στη μελέτη της εργατικής τάξης, δίχως ν' αναγνωρίζουν τον αυτόνομο ρόλο των λούμπεν στοιχείων. Εξέταζαν δηλαδή εντελώς επιφανειακά το λούμπεν προλεταριάτο ως υποπροϊόν της καπιταλιστικής εξαθλίωσης δίχως να προβαίνουν σε μια επιστημονική οριοθέτηση της αποκλίνουσας ανομικής συμπεριφοράς του κοινωνικού περιθωρίου και στην ανίχνευση των βαθύτερων κοινωνικών αιτίων της.
Μ' άλλα λόγια δεν κατόρθωσαν να δώσουν απάντηση στο εξής ερώτημα: γιατί η κοινωνία σε τελική ανάλυση στηρίζει την ύπαρξη και την αναπαραγωγή της θέτοντας στο περιθώριο τα λούμπεν στοιχεία, με το να διαιωνίζει το στιγματισμό και τη γκετοποίησή τους; Φαίνεται ότι οι «κοινωνίες των 2/3» υποχρεώνονται να νομιμοποιήσουν την ύπαρξη τους οριοθετώντας αυθαίρετα τα σύνορα «παθολογικού» - «φυσιολογικού», απορρίπτοντας στο περιθώριο οτιδήποτε ξεφεύγει από το «μέσο όρο». Μ' αυτό τον τρόπο το λούμπεν προλεταριάτο, το κοινωνικό περιθώριο, λειτουργεί ως ένα είδος «αποδιοπομπαίου τράγου», που επιτρέπει την ενδυνάμωση ενός κυρίαρχου μοντέλου «φυσιολογικότητας», απόλυτα εναρμονισμένου με τα συμφέροντα της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων19.
Σημειώσεις
1. Σύντομο Κοινωνικοπολιτικό Λεξικό (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), Σύγχρονη Εποχή, 1988.
2. Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας (Δ.Γ. Τσαούση), (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), Gutenberg, 1984.
3. Μελέτες για τις κοινωνικές τάξεις (Ζ. Γκύρβιτς), Gutenberg, 1976.
4. Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία (Κ. Μαρξ), Θεμέλιο, 1983.··
5. Η 18η Μπρυμαίρ τον Λουδοβίκου Βοναπάρτη (Κ. Μαρξ), σελ. 9293. θεμέλιο 1986.
6. Το Κεφάλαιο (Κ. Μαρξ), τόμος Α', κεφάλαιο 25ο, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
7. Η Ιστορία της Αλητείας (Λ. Χρηστάκη), σελ. 31, 2η έκδοση, Στύγα 1991.
8. Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Aγγλία (Φ. Ένγκελς), Μπάυρον 1982.
9. Μαρξισμός και πόλη (Α. Λεφέβρ), σελ. 2023, Οδυσσέας, 1983.
10. Άπαντα (Β.Ι. Λένιν), τόμος 3, σελ. 528, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
11. Ο.π., τόμος 7. σελ. 139
12. Ο.π., τόμος 5, σελ. 326
13. Ο.π.. τόμος 35, σελ. 267.
14. Ο.π.. τόμος 17, σελ. 117.
15. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριττάνικα (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), τόμος 39, σελ. 241, Πάπυρος 1989.
16. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), τόμος 28, σελ. 220, Ακάδημος 1980.
17. Άπαντα (Β.Ι. Λένιν), τόμος 21, σελ. 412, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
18. Ο.π., τόμος 35, σελ. 275.
19. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά (Φ. Τσαλίκογλου) στο βιβλίο «Κοινωνιολογία» (συλλογικό) σελ. 303, Ο.Ε.Δ.Β. 1989.
Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η λέξη «λούμπεν προλεταριάτο» (γνωστό και ως υποπρολεταριάτο ή κουρελοπρολεταριάτο) προέρχεται ετυμολογικά από τη γερμανική λέξη Lumpen (κουρέλια) και δηλώνει τα άτομα που βρίσκονται σε κατάσταση απόλυτης ένδειας ή έσχατης κοινωνικής εξαθλίωσης1. Το λούμπεν προλεταριάτο αντιστοιχεί προς την κατώτερη κάτω τάξη του εξαμερούς ταξινομικού σχήματος του αμερικανού κοινωνιολόγου Λ. Ουώρνερ2.
Ο όρος χρησιμοποιείται για πρώτη φορά από τον Μαρξ στο βιβλίο του «Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία» (1848), όπου διακρίνει εφτά κοινωνικές τάξεις και στρώματα3: την αστική τάξη, τη βιομηχανική αστική τάξη, την εμπορική αστική τάξη, τους μικροαστούς, τους αγρότες, το προλεταριάτο και τέλος το λούμπευπρολεταριάτο4.
Επίσης στο βιβλίο του «Η 18 Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοναπάρτη» περιγράφει αναλυτικά τα στοιχεία που συναποτελούν το λούμπεν προλεταριάτο. Τονίζει χαρακτηριστικά: «Πλάι στα διεφθαρμένα και τυχοδιωχτικά αποβράσματα της αστικής τάξης, βρίσκονταν αλήτες, απολυμένοι φαντάροι, πρώην κατάδικοι, δραπέτες των κάτεργων, απατεώνες, τσαρλατάνοι, λατζαρόνι, κλεφτοπορτοφολάδες, ταχυδαχτυλουργοί, χαρτοπαίκτες, προαγωγοί, μπορδελιάρηδες, χαμάληδες, γραφιάδες, λατερνατζήδες, ρακοσυλλέκτες, πλανόδιοι τροχιστές, γανωτζήδες και ζητιάνοι»5.
Παρακάτω χαρακτηρίζεται το λούμπεν προλεταριάτο ως «το απόβρασμα, το κατακάθι, το ξάφρισμα απ' όλες τις τάξεις, εκείνη η ακαθόριστη ή ξεχαρβαλωμένη μάζα που οι Γάλλοι ονομάζουν La Boheme (μποέμ)». Όμως ο Μαρξ δεν αρκείται στην εκτενή και διεισδυτική κριτική του γαλλικού λούμπεν προλεταριάτου, το οποίο στρατολογούσε τότε ο Λουδοβίκος Βοναπάρτης. Αργότερα στο έργο του «Το Κεφάλαιο» θα προσπαθήσει να δώσει μια εξήγηση για τον ξεπεσμό των εργατών και την ένταξη τους στις τάξεις του λούμπεν προλεταριάτου.
Στον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου»6 αναλύει διεξοδικά την ιστορική διαδικασία του χωρισμού του παραγωγού από τα μέσα παραγωγής, του χωρισμού της εργασίας από τις εξωτερικές συνθήκες εργασίας και τέλος τη μεταμόρφωση του παραγωγού σε μισθωτό εργάτη. Το πέρασμα από τη φεουδαρχία στον πρώιμο καπιταλισμό συνοδεύτηκε από το ξερίζωμα των φτωχών αγροτών από τα χωριά τους και τη βίαιη μετακίνηση τους στα αστικά κέντρα, όπου θα επάνδρωναν τις μανιφακτούρες και κύρια τις βιομηχανίες υφαντουργίας. Παρατηρείται κοντολογίς μια απότομη μετάβαση από την κατάσταση του μικροϊδιοκτήτη φτωχού καλλιεργητή στην κατάσταση του ανειδίκευτου μισθωτού προλετάριου, που αναζητούσε εναγωνίως εργασία. Όπως ήταν φυσικό τα περιπλανώμενα αυτά πλήθη των προλετάριων δεν ήταν μπορετό να απορροφηθούν άμεσα στη νεοσχηματιζόμενη βιομηχανία. Ένα μεγάλο ποσοστό αποτελούσε τον εφεδρικό στρατό εργασίας, ενώ άλλοι - κάτω από την πίεση της ανεργίας και της πείνας - κατάντησαν κλέφτες, ληστές, απατεώνες και ζητιάνοι. Όμως αυτή τους η επιλογή δεν έγινε «με τη θέληση τους», αλλά κάτω από τις πιέσεις μιας σκληρής πραγματικότητας, δηλαδή των εκμεταλλευτικών παραγωγικών σχέσεων της μισθωτής δουλείας. Κοντολογίς η ένταξη μεγάλου μέρους του προλεταριάτου σ' αυτό που ονομάζεται «λούμπεν προλεταριάτο» δεν επήλθε ως «υποκειμενική» ενσυνείδητη επιλογή (όπως π.χ. η ελληνική περίπτωση των ρεμπετών), αλλά ήρθε ως αποτέλεσμα ενός αντικειμενικού προτσές βίαιης προλεταριοποίησης της αγροτιάς στη διαδικασία μορφοποίησης του πρώιμου καπιταλισμού, που ήρθε ν' αντικαταστήσει τον φεουδαρχικό δεσποτισμό.
Ενδιαφέρον είναι επίσης το παράδειγμα που προσφέρει η ιστορία της καταστολής της αλητείας7. Ενώ στο Μεσαίωνα η αλητεία ήταν συνυφασμένη με τον ημινομαδικό χαρακτήρα της μεσαιωνικής κοινωνίας, στιγματίζεται και καταστέλλεται βίαια από το 14ο αιώνα κι έπειτα. Αυτή ακριβώς η καταστολή συνδέεται με την εμφάνιση των προκαπιταλιστικών δομών και της μισθωτής δουλειάς, που απαιτούσαν την ακινητοποίηση του περιπλανώμενου και γι’ αυτό ανεξέλεγκτου τμήματος του πληθυσμού, καθώς και την υποταγή του στην υποχρέωση μιας σταθερής - έστω και κακοπληρωμένης - εργασίας. Όπως παρατηρεί ο Μαρξ: «οι πρόγονοι των σημερινών εργατών τιμωρήθηκαν από μόνοι τους πρώτοι, γιατί άφησαν τους εαυτούς τους να μεταβληθούν σε αλήτες και πένητες». Ο Φ. Ένγκελς στο βιβλίο του «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία» (1845) περιγράφει εκτενώς τις άθλιες συνθήκες εργασίας και διαβίωσης του προλεταριάτου8. Η εργατική τάξη των πόλεων χαρακτηρίζεται από αστάθεια και γενικευμένη αβεβαιότητα. Ο καπιταλισμός νομοτελειακά έχει ανάγκη από ένα απόθεμα εργαζομένων δίχως απασχόληση. Αυτή ακριβώς η περιοδική απασχόληση δημιουργεί τον εφεδρικό στρατό εργασίας και αναπόφευκτα μια εξαθλίωση περιστασιακή (για τα μεμονωμένα άτομα) και διαρκή (για την εργατική τάξη). Πρόκειται για μια εξαθλίωση δίχως όρια, που μπορεί να φτάσει μέχρι το θάνατο από πείνα. Άλλωστε «η αστυνομία θα αγρυπνά, ώστε (ο εργάτης) να πεθάνει της πείνας μ' ένα τρόπο ήσυχο, καθόλου προσβλητικό για την αστική τάξη».
Οι άνεργες προλεταριακές μάζες επιδίδονται σε κάθε είδους δραστηριότητες (ακόμα και στη ζητιανιά ή τις κλοπές) προκειμένου να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. Η ζητιανιά παίρνει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα. Οι άνθρωποι περιφέρονται στους δρόμους μεμψιμοιρώντας ή ζητούν ελεημοσύνη βγάζοντας ένα μικρό λόγο. Οι ζητιάνοι των εργατικών συνοικιών ζουν με ό,τι τους προσφέρουν οι άλλοι εργάτες. Σε ορισμένες περιπτώσεις μια ολόκληρη οικογένεια «εγκαθίσταται σιωπηλά στην άκρη ενός πολυσύχναστου δρόμου», προκειμένου να συγκινήσουν τους περαστικούς9.
Κι όλα αυτά στα πλαίσια μιας κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον κοινωνικό πόλεμο, τον πόλεμο όλων εναντίον όλων. Οι «οχληροί αυτοί άνθρωποι» στον αγώνα που κάνουν για την επιβίωση βρίσκουν αναπόδραστα διέξοδο στην κλεψιά, τη λεηλασία, το έγκλημα. Η περιφρόνηση προς την κοινωνική τάξη και τους αστικούς θεσμούς, που εγκαθίδρυσαν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, γεννά με τη σειρά της τον αλκοολισμό, την πορνεία και τελικά την περιθωριοποίηση. Μ' αυτό τον τρόπο ένα σημαντικό μέρος του βιομηχανικού προλεταριάτου εγγίζει τις παρυφές του λούμπεν προλεταριάτου, του κοινωνικού περιθωρίου.
Στο έργο του Β.Ι. Λένιν η αναφορά στο λούμπεν προλεταριάτο, είναι συστηματικότερη και εκτενέστερη. Η πρώτη αναφορά γίνεται στο έργο του «Η ανάπτυξη του καπιταλισμού στη Ρωσία», όπου υπολογίζει πρόχειρα σε μισό εκατομμύριο τα λούμπεν στοιχεία της πατρίδας του10. Σε άλλο σημείο περιγράφει αναλυτικά τις συνθήκες διαβίωσης του πιο κακοπληρωμένου τμήματος της εργατικής τάξης καθώς και των λούμπεν ως εξής: «Στις πόλεις πυκνώνουν τα τάγματα των ξυπόλητων και των αλητών, που κατοικούν σε σπηλιές σαν τα άγρια θηρία, στα προάστια των πόλεων ή σε τέτοιες φριχτές τρώγλες και υπόγεια όπως είναι η αγορά του Χίπροβο της Μόσχας. Υποσιτίζονται πιο πολύ απ' ότι συνήθως, πουλώντας στους τοκογλύφους τα τελευταία υπολείμματα από τα κουρέλια του σπιτιού τους»11.
Αλλού κριτικάρει την ανοχή της κοινωνίας στη διαιώνιση αυτής της εξαθλίωσης: «Είναι αλήθεια ότι η αύξηση του αριθμού του κουρελιάρηδων, των ζητιάνων, των πελατών των νυχτερινών ασύλων, των τροφίμων των φυλακών και των νοσοκομείου δεν τραβάνε και τόσο την προσοχή γιατί "όλος ο κόσμος" έχει συνηθίσει στο γεγονός ότι οι μεγάλες πόλεις πρέπει να είναι παραγεμισμένες με την πιο μαύρη εξαθλίωση, τα νυχτερινά άσυλα και τα κάθε λογής καταγώγια»12. Σε μεταγενέστερα έργα του ο Λένιν δε διστάζει να χρησιμοποιήσει σκληρή γλώσσα εναντίον του λούμπεν προλεταριάτου, φέρνοντας το σε αντιπαράθεση με τη στρατηγική της εργατικής τάξης. Τονίζει συγκεκριμένα13: «τα αλήτικα στοιχεία, που τους σύντριψε ολότελα ο καπιταλισμός, δεν μπορούν να εξυψωθούν ως την ιδέα της προλεταριακής πάλης», μιας και δεν έχουν ταξική συνείδηση. Εξάλλου «διακρίνονται πότε για οξείες συγκρούσεις και πότε για καταπληκτική αστάθεια και ανικανότητα για πάλη»14.
Σ' αυτό το σημείο Λένιν φαίνεται να υιοθετεί τη μαρξική αντίληψη ότι, περιθωριοποιημένο από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, το λούμπεν προλεταριάτο δεν είναι δυνατό να οργανωθεί μαζί με το καθαυτό προλεταριάτο, επειδή οι συνθήκες εργασίας του και διαμονής του είναι εντελώς απροσδιόριστες, εξαρτώμενες αποκλειστικά από την τύχη15. Σε άλλο σημείο ασκεί δριμεία κριτική στον εξτρεμισμό του λούμπεν προλεταριάτου, εφόσον μαζί με τα μικροαστικά στρώματα συναποτελούν την κοινωνική βάση του αναρχισμού16, ενώ παράλληλα ο Λένιν καυτηριάζει τη συνήθη πρακτική ορισμένων καπιταλιστών να χρησιμοποιούν μόνιμα ως απεργοσπαστικό μηχανισμό εγκληματικά στοιχεία στρατολογημένα από το λούμπεν προλεταριάτο17. Παρόμοια φαινόμενα έχουν παρατηρηθεί και στη χώρα μας, όταν η Δεξιά, προκειμένου να καταστείλει άγριους απεργιακούς αγώνες, δε δίσταζε να στρατολογήσει απεργοσπάστες από το χώρο των «κουτσαβάκηδων» καθώς και από τις ποικιλώνυμες φασιστικές παρακρατικές συμμορίες.
Σε άλλο σημείο του έργου του ο Λένιν προτείνει συγκεκριμένα πρακτικά μέτρα προκειμένου να προστατευθεί η εργατική τάξη: «Τα αλήτικα και μισοαλήτικα στοιχεία είναι ό,τι χειρότερο έχει απομείνει από το παλιό καπιταλιστικό καθεστώς, γι’ αυτό πρέπει να τα βγάλουμε από τη μέση, να τα διώξουμε και στις εργοστασιακές επιχειρήσεις να εντάξουμε τα καλύτερα προλεταριακά στοιχεία»18.
Τέλος, από τα γραφόμενά του προκύπτει ότι η τελική εξαφάνιση του λούμπεν προλεταριάτου είναι συνυφασμένη με την υπέρβαση του καπιταλισμού σε μια διαδικασία μετάβασης στο σοσιαλισμό.
Η παραπάνω - σύντομη αναγκαστικά και αποσπασματική - προσέγγιση της σκέψης των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν αναφορικά με το λούμπεν προλεταριάτο, σίγουρα δεν εξαντλεί το θέμα. Πιστεύουμε όμως ότι βοηθά σε τελική ανάλυση στο ξεκαθάρισμα ορισμένων βασικών πολιτικοϊδεολογικών ζητημάτων αναφορικά με την ταξική προσέγγιση του κοινωνικού αυτού στρώματος.
Οφείλουμε συνάμα να ομολογήσουμε ότι η ανάλυση των κλασικών του μαρξισμού καθώς και των μετέπειτα μαρξιστών διανοητών δεν είναι μπορετό να δώσει απαντήσεις σε αρκετά διαμφισβητούμενα σημεία του προβλήματος. Κι αυτό γιατί οι μαρξιστές θεωρητικοί είχαν εστιάσει σχεδόν αποκλειστικά την προσοχή τους στη μελέτη της εργατικής τάξης, δίχως ν' αναγνωρίζουν τον αυτόνομο ρόλο των λούμπεν στοιχείων. Εξέταζαν δηλαδή εντελώς επιφανειακά το λούμπεν προλεταριάτο ως υποπροϊόν της καπιταλιστικής εξαθλίωσης δίχως να προβαίνουν σε μια επιστημονική οριοθέτηση της αποκλίνουσας ανομικής συμπεριφοράς του κοινωνικού περιθωρίου και στην ανίχνευση των βαθύτερων κοινωνικών αιτίων της.
Μ' άλλα λόγια δεν κατόρθωσαν να δώσουν απάντηση στο εξής ερώτημα: γιατί η κοινωνία σε τελική ανάλυση στηρίζει την ύπαρξη και την αναπαραγωγή της θέτοντας στο περιθώριο τα λούμπεν στοιχεία, με το να διαιωνίζει το στιγματισμό και τη γκετοποίησή τους; Φαίνεται ότι οι «κοινωνίες των 2/3» υποχρεώνονται να νομιμοποιήσουν την ύπαρξη τους οριοθετώντας αυθαίρετα τα σύνορα «παθολογικού» - «φυσιολογικού», απορρίπτοντας στο περιθώριο οτιδήποτε ξεφεύγει από το «μέσο όρο». Μ' αυτό τον τρόπο το λούμπεν προλεταριάτο, το κοινωνικό περιθώριο, λειτουργεί ως ένα είδος «αποδιοπομπαίου τράγου», που επιτρέπει την ενδυνάμωση ενός κυρίαρχου μοντέλου «φυσιολογικότητας», απόλυτα εναρμονισμένου με τα συμφέροντα της καθεστηκυίας τάξης πραγμάτων19.
Σημειώσεις
1. Σύντομο Κοινωνικοπολιτικό Λεξικό (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), Σύγχρονη Εποχή, 1988.
2. Χρηστικό Λεξικό Κοινωνιολογίας (Δ.Γ. Τσαούση), (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), Gutenberg, 1984.
3. Μελέτες για τις κοινωνικές τάξεις (Ζ. Γκύρβιτς), Gutenberg, 1976.
4. Ταξικοί αγώνες στη Γαλλία (Κ. Μαρξ), Θεμέλιο, 1983.··
5. Η 18η Μπρυμαίρ τον Λουδοβίκου Βοναπάρτη (Κ. Μαρξ), σελ. 9293. θεμέλιο 1986.
6. Το Κεφάλαιο (Κ. Μαρξ), τόμος Α', κεφάλαιο 25ο, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
7. Η Ιστορία της Αλητείας (Λ. Χρηστάκη), σελ. 31, 2η έκδοση, Στύγα 1991.
8. Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Aγγλία (Φ. Ένγκελς), Μπάυρον 1982.
9. Μαρξισμός και πόλη (Α. Λεφέβρ), σελ. 2023, Οδυσσέας, 1983.
10. Άπαντα (Β.Ι. Λένιν), τόμος 3, σελ. 528, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
11. Ο.π., τόμος 7. σελ. 139
12. Ο.π., τόμος 5, σελ. 326
13. Ο.π.. τόμος 35, σελ. 267.
14. Ο.π.. τόμος 17, σελ. 117.
15. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριττάνικα (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), τόμος 39, σελ. 241, Πάπυρος 1989.
16. Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια (λήμμα λούμπεν προλεταριάτο), τόμος 28, σελ. 220, Ακάδημος 1980.
17. Άπαντα (Β.Ι. Λένιν), τόμος 21, σελ. 412, Σύγχρονη Εποχή, 1985.
18. Ο.π., τόμος 35, σελ. 275.
19. Η αποκλίνουσα συμπεριφορά (Φ. Τσαλίκογλου) στο βιβλίο «Κοινωνιολογία» (συλλογικό) σελ. 303, Ο.Ε.Δ.Β. 1989.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου